Gongd í haga

Bara fyri at fáa hetta á beint um lógina um gongd í haga: í hesum sambandi er einki sum eitur ”ogn Føroya fólks”. Jørðin í Føroyum er antin stakogn ella samogn – antin eigur ein einstaklingur jørðina, landið ella kommunur. Hetta er stakogn, privat ogn. Haraftrat eru summir hagar samogn hjá teimum, sum í felag hava rættindini. Ongin jørð er ogn Føroya fólks.

Tey sum jørðina eiga – einstaklingar, hagar, land og kommunur – hava mær kunnugt sambært lóg tey rættindi til jørðina, sum øll onnur mugu akta. Tey ráða fyri atgongd til jørðina og brúk av jørðini.
Gongugleðina, náttúruna, friðin, sæluna og útsýnið sjálvt eigur ongin. Men skalt tú standa á mínum jarðarteigi og hyggja, ráði eg fyri um tú fært loyvi. Rættin til at loyva atgongd í bø og haga, hava tey sum jørðina eiga. 

Rættindi og skyldur mugu sjálvandi fylgja galdandi lógum og reglum.
Haraftrat er tað búskaparliga skilagott at lata tey, sum eiga mest eftirsóknaðu støðini í landinum, leggja gjøld á sum avmarka skaðavoldina mest møguligt. Slíkar reglur høvdu beint atferðina hjá ferðafólki og tí javnað slit og órógv av teimum út um landið. Ongin hevði tí mist óneyðuga nógv, og fleiri høvdu fingið burturav. 

At landbúnaðurin fær nógvan studning og at ferðaskrivstovur hava størri virðisøking enn seyðabónur, hevur einki við hetta málið at gera. At ferðavinna er nútímans og landbúnaður gamal, hevur heldur einki við málið at gera. 

Sjálvandi stendur tað landinum frítt at fremja grundleggjandi broytingar í ognarviðurskiftunum, so at rættindi átøk almannarættinum í Noreg og Svøríki, eisini verður galdandi í Føroyum. Men tá skal mann hugsa seg gjølla um. Tann rætturin var ikki gjørdur fyri ferðavinnuna, og ikki gjørdur í bráskundi. Hann var gjørdur í londum við øgiligum víddum í mun til fólkatalið. Hann var í fyrsta lagi gjørdur longu í seytjandi øld, bóndunum til frama, og síðani í nítjandu øld til fólksins besta at ferðast gjøgnum landið, at náttarvista á ferð, og at sanka tey ber og vøxtir, sum náttúran gav í so ríkiligt mát. Alt slíkt, sum ikki órógvaði sjálvan landbúnaðin í nevniverdan mun. 

Undir øllum umstøðum er skeivt at broyta hesar reglur til frama fyri ferðavinnuna. Ferðafólk skulu bara gjalda fyri tað, tey koma eftir. Og um landið avger at tey fyrst skulu gjalda eitt grundgjald við ferðaseðlinum, ber saktans til at lata tey gjalda fyri serstakar upplivingar.

Føroyar hava minsta almenna geiran, sum kortini er tyngri at bera. Hvussu ber tað til?

Fyrst má staðfestast at Føroyar hava minsta almenna geiran av grannalondunum Ísland, Noreg og Danmark.

Tá sjálvsagda kravið um at taka alla tilfeingisrentuna til høldar í ogn hjá tí almenna,verður borið framm, fara lúrarnir hjá afturhaldinum at ýla um hin alt ov stóra almenna geiran. Hin størsti í heiminum! Størri enn allir aðrir í Norðurlondum!

Men nei. Tað passar bara ikki..

Tá talan er um útreiðslurnar hjá tí almenna, er tað mest natúrliga at rokna tær sum part av tøku bruttotjóðarinntøkuni. Tað eru allir búskaparfrøðingar samdir um. Útreiðslurnar eru til lønir, gamaní, men eisini til at keypa vørur og tænastur frá fyritøkum. Tað er tí óhóskandi at telja almennu nýtsluna sum part av bruttotjóðarúrtøkuni. Almennar útreiðslur og tøka bruttotjóðarinntøkan eru samsvarandi hagtalslig hugtøk.

Rætta vit hetta mistakið, so sæst greitt at í mun til grannalondini Ísland, Noreg og Danmark, hava Føroyar minstu almennu útreiðslurnar. Ongin ivi. 

Mishildin og vanrøktað

Løgtingið hevur svikið lyfti, sum tað gav Føroya fólki í lógarverkinum um fiskiivinnuna, og Løgtingið hevur mishildið og vanrøktað tilfeingisognina, sum tey skuldu verja og varða okkara vegna. Virðini eru latin heilt fáum úrvaldum borgarum at spæla sær við, rætturin hjá Føroya fólkið er skúgvaður til viks, og niðurfisking av fiskastovnunum er framd við heimild frá Løgtinginum.Í lógina um sjófeingi hevur Løgtingið skrivað at sjófeingi alt er ogn Føroya fólks, umhvørvið í havinum um Føroyar alt sum tað er, og tí eisini allir fiskastovnar. Hetta stóð eisini skrivað í lógini um vinnuligan fiskiskap heilt frá 1994. Men hvat merkir so tað at eiga alt sjófeingi? Skulu vit vera glað um at tað stendur skrivað í lógini?

Kanska var mann glaður um tað í 1994, men síðani hevur so avgjørt eingin orsøk verið at fegnast um gávumildni Løgtingsins, tí lítið gott er runnið av ognini.

At eitthvørt er ogn hjá onkun, hevur bert praktiskan týdning, um viðkomandi onkun fær rakstrargagnið av ognini til høldar. Tað er sostat týdningarleyst um onkur stendur at eiga eini hús, um ein annar býr í húsinum ókeypis. Tá stendur onkun at vera eigari, men ein annar fær rakstrargagnið av húsunum. At eiga er í sjálvum sær onki vert, um tú ikki ræður yvir tí gagni, sum ognin kastar av sær, uttan mun um gagnið er ein virðisstreymur í likvidum virðum, ella um talan er um ein virðisstreym av brúksvirði.

Summir reiðarar hava longu kapitaliserað gávugóðsið frá okkum skattaborgarum, og latið eftirkomarunum alt virðið av ogn Føroya fólks til einkarogn. Kapitalurin hjá nýggju ríkmannastættini í Føroyum er sostatt latið teimum sambært hesi løgtingslóg, sum staðfestir at alt sjófeingi er ogn Føroya fólks.

Eg ein stóran og Føroyar ein lítlan

Bæði í íslendskum og føroyskum vinnupolitikki eru veiðirættindini latin úrvaldum ókeypis at hava, hóast ávísur lógartekniskur munur er á hvussu væl tryggjað privati frammíhjárætturin er. Í hvørgum landinum er fræls atkoma til at reka fiskiveiði, og nýkomnar fyritøkur mugu keypa sær rættindini frá teimum, sum hava tey í hendi. Ríkið hevur tryggjað teimum úrvaldu frammíhjárætt (exclusive rights) og átikið sær at verja tann rættin móti øllum øðrum borgarum.

Trýstið frá almenninginum at fáa lut í úrtøkuni av náttúrutilfeinginum (tað veri seg alifirðir ella fiskastovnar) hevur verið so frægt óvikandi og avgjørt, at stjórnarvaldið hevur kortini kennt seg noytt at leggja ikki heilt einkisverd gjøld á úrtøkuna í vinnunum, sum troyta náttúrutilfeingi undir almennum ræði. Gjøldini eru kortini øgiliga lítil í mun til marknaðarvirðið á exklusivu rættindunum.

Tað tykist kortini sum taka føroyskir myndugleikar eitt vet størri part av framleiðsluvirðinum hjá fiskiveiðifyritøkunum í veiðigjaldi* enn íslendskir myndugleikar taka. Í hvørgum føri er gjaldið nevnivert til støddar – í miðal árini 2012 til 2021 vóru tey 7,2 prosent av framleiðsluvirðinum** í Føroyum og 4,9 prosent í Íslandi.

Ikki fullan prís, men ein "rímiligan" penga

Lazarus tráar eftir molunum frá borðinum hjá ríka manninum

”Ein munandi, men rı́miligur partur av tı́ serstaka vinninginum – tilfeingisrentuni – sum vinnulig serrættindi kunnu hava við sær, falla til landið. ” Soleiðis skriva samgonguflokkarnir í semjuskjalinum, sum vísa skal kósina komandi fýra árini.

Tað vil siga at alifeløgini og reiðaríini skulu gjalda ein ”rímiligan” part av tí marknaðarvirði, sum Føroya fólk kundu havt fingið fyri vinnuliga atgongd til náttúruogn sína. Ikki fullan prís, men ein rímiligan penga.

Hvussu fáa vit at vita hvat ið hendan samgongan meinar við rímiligheit í gjaldi fyri tilfeingi? Vell, vit kunnu í hvussu er staðfesta at sama CEF samgonga – tann frá 2015-2018 – gav Føroya fólki minni part av avlopinum hjá bæði uppsjóvarvinnuni og alivinnuni, enn júst uppsagda borgarliga samgongan. Tey árini fyrra sonevnda liberala samgongan ráddi, komu 26 prosent av avlopinum inn í Landskassan. Tey tvey higartil uppgjørdu árini sum seinna konservativa samgongan sat, komu 40 prosent av avlopinum inn í felagskassan.

Bárður, Jørgin og Jenis góvu snøgt sagt Føroya fólki meira av tilfeingisrentuni enn Axel, Høgni og Poul. Gita mær so hvussu so fer at vera við CEF hesu ferð, nú tey lova rímiligan part.

Regnar á prest, dryppar á degn – men meinigheitin stendur við turran munn

Trickle down economics

Ongin ivi er um at reiðarí og fyritøkur í Norðoyggjum og í Eysturoynni fingu mest burtur úr nýggju fiskivinnuskipanini, tí tey fingu ókeypis ræðisrætt til meginpartin av fiskirættindunum. Á marknaðinum eru rættindini verd miljardir, men kortini eydnaðist ríkmonnunum at spæla politiska spælið so væl, at miljardirnar endaðu í nettupp teirra lumma. Somuleiðis hevur tað eydnast alikongunum at fáa minst líka stórar upphæddir til gávis frá politisku maktini.

Í eini oddagrein í Norðlýsinum rør skrivarin upp undir at tað vóru eysturoyingar og norðoyingar sum vunnu. Spurningurin er í fyrsta lagi um nakað skil er í tí hann skrivar. Í øðrum lagi er spurningurin um tann órætturin, sum framdur var móti Føroya fólki, bøtist av at norðoyingar og eysturoyingar vóru egndir afturfyri.

Tey ríkastu sigla langt framm um hini øll

Hagstovan hevur kunngjørt árligu hagtølini um inntøkubýtið, og onkur tíðindafólk hava aftur skrivað um at Føroyar eru millum mest javnbýttu lond í heiminum, tá um inntøkur ræður. Norðurlond sum heild eru javnari enn flestu onnur lond, men seinastu tvey áratíggjuni er ójavnin vaxin.

 

Ójavnin vexur av fleiri orsakum, men einamest vexur ójavnin millum tey allar ríkastu og restina, tí at inntøkurnar hjá teimum ríkastu vaxa við heilt aðrari og skjótari ferð enn hjá restini. Eisini í Føroyum, sum víst í talvuni niðast.

 

Her eru øll árini sum Hagstovan hevur mátað inntøkubýtið býtt í tvey – fyrru og seinnu sex árini av teimum tólv. Roknaði eru síðani mát fyri mittastu inntøkurnar í inntøkubýtinum, inntøkurnar hjá ríkasta prosentinum, og seinast inntøkurnar hjá teimum ríkastu um leið fjøruti fólkunum í landinum.

 

	2009-2014	2015-2020	Vøxtur
Mittan	151.297	179.877	19%
Næstríkast	800.809	1.090.682	36%
Ríkastu 40	1.825.214	3.637.039	99%

 

Alivinnan: Fýra ferðir meira í vinningsbýti enn til Føroya fólk fyri tilfeingið

Skalt tú fáa lax at vaxa seg til stóra søluvøru í aliringum, mást tú brúka firðirnar hjá Føroya fólki at ala í. Var kapping um hesi rættindini at ala á føroyskum firðum, komu miljardir í landskassan, og skatturin kundi minkað tilsvarandi. Fyritøkurnar gjalda ikki tað stóra í lønum, og gjalda onki fyri rættindini at ala á føroyskum firðum.

Sambært hagtølum frá Hagstovu Føroya gjalda fyritøkurnar mest í vinningsbýti til útlendskar og føroyskar partaeigarar. Tey fimm árini frá 2016 til 2020 fingu partaeigararnir heilar 3 miljardir í vinningsbýti. Somu ár fekk Føroya fólk slakar 700 miljónir í tilfeingisgjøldum burtur úr alingini. Avlopið var so stórt, at partaeigararnir fingu fýra ferðir so nógv sum tann ið tilfeingið eigur – Føroya fólk. 

At hetta er skilaleysa órættvíst skilst týðuliga av, at tá rættindi verða seld millum privatar partar, og eisini á føroysku uppboðssølunum, var prísurin á rættindunum meira enn helmingin av avreiðingarvirðinum. Tilfeingisrættindini vóru høvdu tí marknaðarprís, sum var helvtin av avreiðingarvirðinum.

Skipaði Løgtingið fyri altjóða kapping um at brúka føroyskar firðir til aling, fingu Føroyar mestur fýra ferðir tær 700 miljónirnar fyri rættindini.

Tey, sum hava fingið 3 miljardir í vinningsbýti burtur úr alingini í Føroyum, hava í veruleikanum fingið bróðurpartin av tí tilfeingisvirði, sum Føroya fólk av røttum átti. Helst er meginparturin farin í útlendskar lummar. Tey keyptu ein lutaseðil til happadráttin um tilfeingisríkidømi Føroya á keypsskálanum. Snilt. Restin fór í serstakliga fáar hendur í Føroyum.

Búskaparfrøðilig ráðgeving má vera óheft og kvalifiserað

Hans Ellefsen, leiðari á búskaparfrøði á Fróðskaparsetrinum, hevur funnist at Fróða Magnussen, formanni í nevnd Landsbankans, sum ávarar ímóti at taka burtur av tilfeingisávøxtrinum, ið eitt nú Bakkafrost betalir út til sínar partaeigarar - mest uttanlands.

Formaðurin í nevnd Landsbankans, Fróði Magnussen, heldur kortini uppá, at vit skulu ikki miða eftir at fáa tilfeingisávøxturin í hendurnar á fólkinum, men at vit skulu fara í kapping við Skottland og onnur lond um at geva fyritøkum í aling so lagaligar treytir sum til ber, so at vit lokka tær til Føroya at virka.

Ætlanin er nokk ikki at fáa aðrar fyritøkur til Føroya at ala, tí her er valla pláss fyri fleiri. Ætlanin er heldur at tær fyritøkurnar sum longu ala á føroyskum firðum, skulu varðveita sum mest av natúrliga ávøxtrinum, tí at tær hótta við at fara aðrastaðir at ala laks á sjónum. So ótrúligt tað enn ljóðar so tekur formaðurin í nevnd Landsbankans framm eitt skriv, sum beinleiðis lýsir skattalættan sum eitt ávíst politiskt skattaátak fær fyri dóttirfelagið hjá Bakkafrosti í Skotlandi. Tað brúkar hann til at kynda undir óttan um at fyritøkurnar fara heldur at gera íløgur aðrastaðir.

Hann lýsir hetta sum átøk, ”sum skotar gera, fyri at fáa íløgur . . . ”, og hann ávarar um hetta  "sum ítøkiligt dømi um lokkan við lægri avgjøldum úr Skottlandi”, tí har er ”ynski um hægri búskaparvøxtur, fleiri arbeiðspláss og hægri vælferð, og amboðið skotar brúka í kappingini við onnur um at fáa íløgur er t.d. møguleikin fyri skattligum avskrivingum . . .”

Ólukkan er bara tann, at hendan søgan hjá honum er ikki bein.

Russiskt álop á sjálvræði Ukreina

Hóast Sovjettsamveldið sigldi sína kloddaskútu undir kav fyri tríati árum síðan, eru risaveldini USA og Russland ongantíð rættuliga hildin upp at við sínum heiðursleysu umvegiskríggjum, tá tey birta upp undir og útgera hvør sín part í krígnum. Hundraðtúsundtals sakleys fólk hava latið lív í slíkum kríggi, tey ikki sjálvi byrjaðu ella vildu vera partur av, eitt nú í Vjetnam, Angola, Etiopia, Jemen, Afganistan og nú í Ukreina. Alt fyri hjartaleysu veldistelvingina millum tvey risaveldi við kjarnorkubumbum.

Í hesari røð av kríggjum tók kanska meginparturin av fólki støðu alt eftir ideologiskum liti – tey vinstrumegin fyri Sovjett/Russlandi og tey høgrumegin fyri USA. Men hví tað var so, er ikki til at fata, tí hjá risaveldunum snúði alt seg um makt og pengar og als ikki um ideologi.

Hvør betalti tá ríkisveitingin minkaði?

Í 2002 minkaði ríkisveitingin ein triðing, um leið 366 miljónir, og síðani hevur veitingin verið føst, uttan at vaxa við búskapinum. Tí minkar veitingin framhaldandi. Øll gjøld úr Danmark taldu um 22 prosent av almennu inntøkunum áðrenn 2002 og telja í dag bara 9 prosent. 

Hvussu hava vit sum samfelag megnað at borið hesa byrðina, vit løgdu á egnar herðar?

Hugsa vit bara um hvussu vit hava bøtt inntøkurnar hjá landinum, ber til at samanbera hvør nú betalir meira enn áður, og hvør betalir minni.  

Fult gjald fyri tilfeingi ella lønirnar upp

Kanska pressan ikki rættuliga hevur gáað eftir tí enn, men í frágreiðingini frá danska Nationalbanken, stendur í føroysku týðingini soleiðis at lesa:

”Í einum búskapi sum tí føroyska, ið er savnaður kring sjófeingi, verður ikki væntað, at trýstið á arbeiðsmarknaðin ávirkar kappingarevnið hjá útflutningsvinnuni í sama mun. Orsøkin er, at søluprísirnir í størri mun eru tengdir at veiðumøguleikum, lívfrøðiligum viðurskiftum og heimsmarknaðarprísum, enn av lønarútreiðslum, sum vanligt er í siðbundnari vinnuligari framleiðslu. Tað eru tí onnur viðurskifti enn lønarlagið, sum í størri mun avgera, hvussu væl virkini megna at kappast á heimsmarknaðinum. Samstundis hava bygnaðarlig viðurskifti, so sum fiski- og handilssáttmálar og ein munagóð fiskivinnuumsiting, eisini stóran týdning fyri, um virkini eru kappingarfør.” 

Hetta sæst á síðu 2 í hesari nýggjastu greiningini hjá Nationalbanken. Á enskum at lesa her.

Hvat merkir so hetta?

Bukkarnir Brúsi

 

"Hvør er tað, sum gongur á míni brúgv?" ýldi trøllið, tá bukkarnir Brúsi gingu í feitilendið, at eta seg mettar í sevjuríka grasinum, har vax.

Hvør er tað, sum nú skal troka seg inn á einkarrættin hjá reiðarunum, sum hava átt hetta feitilendið í so frægum friði nú eina tíð? Eingin friður fæst. Ikki so langt síðani at braneggjaðu hósvíksingarnir trokaðu seg framat.

 

Semjan millum politisku klikuna og dýrastu drottirnar millum reiðarar, er ein viðbrekin semja, sum krevur at friður er á dekkinum. Rætta úrvalsliðið skal hava feitastu bitarnar. Manningarfeløgini skulu hava sítt, og bygdirnar skulu hava sínar bitar. Skiftast skal millum samgongur, og øll skulu hava sítt. Allur legitimiteturin hvílir á hesi gomlu korruptu semju, sum rænir hundraðtals miljónir úr vælferðini hjá vanliga føroyska borgaranum.

Viknaðu Føroyar tá ríkisveitingin varð skerd í 2002?

Samandráttur: Føroyar hava staðið seg sera væl eftir at ríkisveitingin varð skerd 366 miljónir í 2002. Búskapurin er vaxin meira enn tvífalt so nógv sum hin danski, so at munurin millum vælstandin í londunum báðum er minkaður síðani tá. Føroyski búskapurin er eisini vaxin tvífalt so skjótt sum hin grønlendski, hóast teirra ríkisveiting ikki varð skerd. Vøxturin í tali av løntakarum hevur verið hin sami tey 17 árini eftir at ríkisveitingin varð skerd, sum hann hevði verið tey 17 árini frammanundan.

Tøkk fái ríkisveitingin: føroyingar ríkari enn danir

Samantøka: 

Nú á døgum framleiðir miðal føroyingurin eins stór virði og miðal danin. Aftrat hesum virði fær føroyingurin ríkisveiting frá dananum, so at føroyska inntøkan nú er munandi størri enn hon er í Danmark.

Tá vit bera saman miðal vælstand millum lond, er vanligt at sammeta BTÚ roknað upp á fólki (per capita GDP). BTÚ roknað upp á fólkið er frægasta mátið vit hava til at vísa magnið í búskapinum til at framleiða vælstand.

Men allir búskaparfrøðingar vita av at hetta er kortini ikki besta mátið av inntøkum, tí BTÚ vísir bara inntøkurnar, sum skaptar eru heima í sjálvum búskapinum. BTÚ vísir til dømis ikki tær inntøkurnar, sum føroyingar vinna uttanlands, og BTÚ vísir heldur ikki inntøkurnar sum Føroyar fáa til gávis úr Danmark.